Het Reinaert-verhaal is een dierenepos, maar in feite gaat het over mensen. En de grote conclusie is: mensen veranderen niet. Mensen drinken een glas, doen hun plas en doen zoals het was.
- Fernand Huts
Dit werk is bedoeld als een satire op de middeleeuwse maatschappij (satire is humoristische maatschappijkritiek). Zo worden de toestanden aan het toenmalige Vlaamse hof aangeklaagd:
- De koning wordt voorgesteld als een zwakke vorst die gevoelig is voor vleierij, gemakkelijk beïnvloedbaar en hebzuchtig (cf. schat)
- Ook de leenmannen (vertegenwoordigd door Bruun de beer, Isengrijn de wolf en Tibeert de kater) denken alleen aan hun eigenbelang. Het verhaal is dus een kritiek op de corruptie van de middeleeuwse samenleving.
- De geestelijkheid moet het ook flink ontgelden. Een voorbeeld is de priester Belijn die zich niet aan zijn celibaat houdt.
- Ook de derde stand blijft niet gespaard, want wanneer het volk Bruun de beer te lijf gaat, lijken ze wel een bende primitieven. Ze slaan op hem met het hele huisraad van 'pollepels' tot een spoel van het spinnewiel.
Dat dit verhaal in wezen niet over dieren gaat, maar over mensen in de feodale maatschappij van de middeleeuwen, wordt de lezer immers al heel snel duidelijk. Het toekennen van menselijke eigenschappen aan niet-menselijke wezens noemt men overigens antropomorfisme.
De 'omgekeerde wereld' van het dierenverhaal, waarin dieren op menselijke wijze spreken en handelen, is bijzonder geschikt om mensen op indirecte wijze iets duidelijk te maken. Een dierenverhaal toont het publiek de wereld in spiegelbeeld: dieren treden handelend, denkend en sprekend op alsof het mensen zijn. Mensen worden daarentegen doorgaans als domme, instinctieve en redeloze wezens afgeschilderd. Door het publiek deze spiegel voor te houden, wordt daarmee in feite gezegd: 'Kijk maar eens goed hoe jullie je in feite gedragen'. Als bijkomend voordeel kan een auteur zijn beschrijving van de omgekeerde wereld volgens het principe 'man bijt hond' een komisch effect meegeven. Op die manier is het mogelijk om, zonder mensen bij name te noemen, op een aangename wijze commentaar of kritiek te geven op de manier waarop het er in de mensenwereld aan toegaat.
De dieren stellen dus mensen voor en houden ons een spiegel voor. Wat dat betreft laat het werk geen opbeurende maatschappijvisie zien. Het hoofdpersonage is weliswaar uitzonderlijk intelligent, maar gebruikt zijn trucs en listen uitsluitend in zijn eigen voordeel. De vos is een schurk: hij vermoordt de dochters van de haan Cantecleer, doodt Cuwaert de haas en staat de gezanten van de koning (Bruun de beer en Tibeert de kater) naar het leven. Bovendien beschuldigt hij zijn eigen vader van verraad en zelfmoord. Reinaert is beslist geen lieverdje. In 2007 werd hij als ‘de vleesgeworden doortraptheid’ in een enquête van Radio 1 dan ook terecht opgenomen in de lijst met de grootste snoodaards der letteren.
Maar tegelijk legt Reinaert ook de ondeugden in zijn omgeving bloot. En die zijn niet gering. De dieren/mensen blijken niet in staat tot beschaafd samenleven. De hoogste waarden die ze belijden zijn schijnheiligheid, leugenachtigheid, vraatzucht, hebzucht en wellust. Ofwel bedriegt men, ofwel wordt men bedrogen. Een tussenweg is er gewoon niet. Iedereen is op zoek naar het hoogste eigenbelang.
Het verhaal is niet alleen een satire, maar ook een parodie op de hoofse ridderroman. In die verhalen werden de ridders in opdracht van koning Arthur op queeste gestuurd. Ook hier worden Bruun en Tibeert op queeste gestuurd door de auteur. Helaas keren beide dieren niet terug als de helden van een geslaagde missie, maar als de zoveelste slachtoffers van de sluwheid van de vos.
Dichter Willem geloofde niet in de geïdealiseerde droomwereld die werd beschreven in de toen erg populaire ridderromans over koning Arthur, de ridders van de tafelronde en hun hoofse opofferingsgeest. In plaats daarvan schetste hij een scherp satirisch beeld van de maatschappij en de mens… van toen en nu.